Ruchtlike grün
Europarädj ma di Europäisch Manschenruchtskonwensjoon (EMRK)
Önj Europa as di Europarädj ma e europäisch manschenruchtskonwensjoon (EMRK) for e schööl foon manschenruchte än manerhäideschööl wichti. Önj ferschääl tu dåt, wat jü OSZE politisch önjschiised heet, san da takste foon e Europarädj for da 47 lasmoot-stoote ferbinlik. Jü internasjonåål foriining stoont for multilaterååle följksruchtlike ferdråche. Wårt iinj dåt rucht ferstååt, koon enarken tu e Europäisch Gerucht for Manschenruchte (EGMR) önj Straßborj gunge än klååge, dåt håt di Europarädj as uk for e ruchtschööl tustandi. Di EGMR as deerma en wichtie diilj foon di europäische manerhäideschööl. Huum lasmoot foon e Europäisch Union wårt, schal sunt önfång foon da 1990 iir en „europäisch mätj“ bai e manerhäideschööl inhüülje. Dåt as goorai sü lait, ouerdåt enarken EU-lasmoot ma e ferdråch bai e EMRK bünen as. E EU as nämlik ai tu e EMRK bünen. Ma di Lissabon-ferdråch üt 2009 as ouers forsänj, dåt jü uk deertukamt (Art. 6 (2) EUV).
1950 heet di Europarädj e EMRK önj Rom aw e wäi broocht än trii iir lääser as et önj kraft trin. Deerbane san da wichtiste grün- än manschenruchte apteeld. Spesjele manschenruchte san ouers ai bane; dåt diskriminiierungferbood eefter Art. 14 EMRK as wichti for e schööl foon da manerhäide. Niimens mötj hiinjer behooneld wårde, ouerdåt hi tu en nasjonåål manerhäid hiirt. Di artiikel orientiirt ham bai di Art. 21 foon e Charta for da grünruchte foon e EU.
Di Europarädj heet ma dåt roomeoueriinjkaamen for e schööl foon nasjonååle manerhäide än e Europäisch Charta foon e regjonåål- än manerhäidespräke (spräkecharta) da wichtie ruchtlik ferbinlike räigle ütårbed.
Dåt roomeoueriinjkaamen än e spräkecharta stipe enouder. Wilt dåt roomeoueriinjkaamen ålgemiine politische keere räigelt, gungt et bai e spräkecharta for ålem am spräke än kultuur.
Roomeoueriinjkaamen for e schööl foon nasjonååle manerhäide
Da lasmoote foon e Europarädj uuge sunt 1993 bait dåt roomeoueriinjkaamen for e schööl foon nasjonååle manerhäide, wat di 1. önj e biikemoune 1995 fort unerschriwen forläid wörd. Dåt oueriinjkaamen as önj Tjüschlönj 1998 in kraft trin än ferbüt, en mansche tu diskriminiiren, ouerdåt hi tu en nasjonåål manerhäid hiirt, än uk, dåt hi iinj san wale asimiliird wårt. Dåt oueriinjkaamen mååget et for da lasmoote tu placht, frihäidsruchte tu schöölen än da nasjonååle manerhäide ordi tu stipen. Dåt roomeoueriinjkaamen jült önj Tjüschlönj as gesäts foon e bund än stoont deerma ouer da gesätse foon da bundeslönje. Foon da 47 lasmoote hääwe 39 stoote dåt roomenoueriinjkaamen unerschraawen. Ütnoome bliwe Frånkrik, Griikenlönj, Belgien, Monaco, Luxemborj, Andorra, Islönj än e Türkai (Stant: 01/2017).
Tjüschlönj heet aktiif bait schriwen foon dåt oueriinjkaamen mamååged än ham inseet, dåt et möölikst efisient amseet wårt. Jüst sü wichti, as da följksruchtlike plachte tu unerschriwen, san da keere, wat deerfor sörie, dåt da stoote uk da plachte inhüülje.
Deeram schan da stoote, wat unerschraawen hääwe, önj e luup foon iinj iir e Europarädj lung än briidj deerfoon beruchte, wat’s amseet hääwe än dan arks fiiw iir en berucht mååge.
Deer as en rädjjeewene ütschus ma ünoufhängie eksperte, wat di Europarädj bai sin kontrul-apgoowe stipet.
Tu da präiwberuchte foon di rädjjeewene ütschus än e hüüljing foon Tjüschlönj
Europäisch charta foon e regjonåål- än manerhäidespräke
Ma e europäisch charta foon e regjonåål- än manerhäidespräke schan da manerhäide- än regionåålspräke, wat tradisjonel önj en ferdråchsstoot snååked wårde, as diilj foon dåt europäisch iirwpårt schööld än stiped wårde. Wat di stoot mååge schal, sin mätje önj di bilingsberik, for ålem di unerucht am än önj e spräke, et brüken foon e spräke bai gerucht än önj e ferwålting, önjt fiirnsiien än e präse, wan et am kultuur gungt än uk önj e wirtschaft än e gemiinschapslaawen.
Ouers, e spräkecharta as en sü nåmd en „menü-konwensjoon“. Dåt håt, da stoote koone twasche da berike, wat boome nåmd san, ütsäke, wat deer ma tuhiire schan. Arks stoot schal tumanst 35 paragraafe unti oufsätse üt en kataloog nåme, weerfoon hu nümen wårde schan; da hiire tu di „kärn“.
Fort amseeten foon e spräkecharta san önj Tjüschlönj for ålem da lönje tustandi; di bund bloots en lait, ouerdåt da lönje for e biling tustandi san. Iir e charta foon Tjüschlönj unerschraawen wörd, köön da lönje hu mätje ütsäke, wat tu da ünlike laawensamstånde foon da enkelte manerhäide- än spräkefloose pååse. Sü unerschiise jam da mätje – eefter arks manerhäid än spräkefloose.
Jü charta wörd di 5. önj e november 1992 önj Straßborj aw e wäi broocht än as di 1. marts 1998 önj kraft trin, as da fiiw stoote, wat deerfor nüsi wjarn, unerschraawen häin. Tjüschlönj hiirt tu da jarste fiiw di 5. önj e november 1992. Di 9. juli 1998 heet di tjüsche bundesdäi ma e tustiming foon e bundesrädj jü charta önjnümen; jü as di 1. januar önj kraft trin. Jüst sü as dåt roomenoueriinjkaamen jült e spräkecharta as bundesgesäts, wat ouer da lönjegesätse stoont än iinjouer foon oudere bundesgesätse di grün eefter as spesjel gesäts brükt wårde schal. Foon da 47 lasmoote foon e Europarädj hääwe bit nü 25 stoote jü charta unerschraawen, oocht stoote hääwe jü charta bloots önjerkånd (Stant 01/2017).
We bai Facebook